Α’
Γραπτή Εργασία | ΕΠΟ 22 – ΗΛΕ49
«Ηθική και πολιτική σκέψη στον
Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη»
ΣΥΝΟΛΟ ΛΕΞΕΩΝ ΕΡΓΑΣΙΑΣ:
1830
ΤΕΡΖΑΚΗ ΠΟΛΥΞΕΝΗ
Α.Μ.: 147081
Εισαγωγή
Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι ασχολήθηκαν με τις
υποθέσεις του κράτους υπό το πρίσμα των μεθόδων με τις οποίες μπορούν να
οργανωθούν όλοι οι κάτοικοι μιας πόλης.
Η πολιτική, κοινωνική και οικονομική οργάνωση των κατοίκων μιας πόλης
αναφέρεται γενικά από τους αρχαίους Έλληνες ως το πολίτευμα του κράτους ή η
«πολιτεία». Στη συνέχεια θα αναλύσουμε,
στο πλαίσιο του αντίστοιχου πολιτεύματος, τον τρόπο με τον οποίο ο Πλάτων
αντιλαμβάνεται την ιδεατή πολιτεία και πραγμάτωση της δικαιοσύνης, καθώς και τη
θεμελίωση του δικαίου αναφορικά με τον σεβασμό του νόμου και τη δίκαιη κατανομή
των αγαθών από τον Αριστοτέλη, σε συνάρτηση με τη φιλοσοφική διερώτησή του για
το πράττειν.
Πλάτωνας
Ο Πλάτωνας χαρακτηρίζεται από τους μεγαλύτερους
στοχαστές όλων των εποχών καθώς, το έργο του έχει αποτελέσει αντικείμενο
πολυάριθμων προβληματισμών και συζητήσεων.
Η πλατωνική σκέψη ξετυλίγεται στην «Πολιτεία» σε όλο της το βάθος. Ο Πλάτωνας αναγνωρίζει μια ιδιαίτερα στενή
σχέση μεταξύ ανθρώπινης ψυχολογίας και διαμόρφωσης του κράτους. Ο τρόπος οργάνωσης της ζωής μιας κοινωνικής
ομάδας είναι αυτό που ο Πλάτωνας ονομάζει Πολιτεία. Αυτή η κοινωνική ομάδα αποτελείται από
ανθρώπους και το κράτος είναι αυτό που αναλαμβάνει το ρόλο της οργάνωσης της
ζωής αυτής της ομάδας. Η ανθρώπινη
πολιτεία είναι αλληλένδετη με την ανθρώπινη ψυχή, άρα η ψυχολογική υφή των
ατόμων θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη από την οποιαδήποτε θεωρία δόμησης του
κράτους.[1]
Ο Πλάτωνας στρέφει το ενδιαφέρον του στην
αναζήτηση της ιδεατής δικαιοσύνης. Ο
ορισμός της ιδεατής δικαιοσύνης γεννά την ιδεατή πόλη. Ο Πλάτωνας στην Πολιτεία προτείνει έναν κάθετο
ταξικό διαχωρισμό σε συνάρτηση με την φύση του κάθε ατόμου.
Το κράτος αποτελείται από τρεις τάξεις: Κυβερνήτες, Φύλακες και
Παραγωγοί. Τα χαρακτηριστικά στοιχεία
των τάξεων αυτών αντικατοπτρίζουν τις ιδιότητες των τριών μερών της ψυχής του
κάθε ατόμου: επιθυμητικόν, θυμοειδές και λογιστικόν. Η τριμερής κατάταξη των
πολιτών αντιστοιχεί στον τριμερή διαχωρισμό της ψυχής. Το επιθυμητικόν είναι το κυρίαρχο μέρος της
ψυχής των παραγωγών. Στο επιθυμητικόν ανήκουν όλες οι επιθυμίες και οι ηδονές,
καθώς και «το εθέλειν, και το βούλεσθαι». Εν συνεχεία, το θυμοειδές, που
είναι το κυρίαρχο μέρος της ψυχής των φυλάκων, είναι εκείνο που επιτρέπει στους
ανθρώπους να βρίσκονται σε θυμική κατάσταση, άρα και αυτό που τους καθιστά
ανδρείους. Τέλος, το λογιστικόν είναι το
κυρίαρχο μέρος της ψυχής των κυβερνητών.
Πρόκειται για τον λογισμό, που εναντιώνεται στις επιθυμίες για υλικές
απολαύσεις, ενώ παράλληλα αναζητά την αλήθεια μέσω της γνώσης και της μόρφωσης.[2]
Οι πολίτες, ταξινομούνται ανάλογα με την
εκπαίδευσή τους ανεξάρτητα από την καταγωγή τους και το φύλο τους. Η κατάκτηση της γνώσης είναι θέμα παιδείας
και για τον λόγο αυτόν στην Πολιτεία παρουσιάζεται ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα
κατάλληλα σχεδιασμένο για την δημιουργία ιδανικών πολιτών, το οποίο χαρτογραφεί
την ψυχολογική ταυτότητα του ατόμου για την τοποθέτησή του στην αντίστοιχη
τάξη.
Η τάξη των κυβερνητών, η οποία είναι και η πιο ολιγομελής, είναι εκείνη
που διαθέτει νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική εξουσία. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν, ότι ο Πλάτων πρώτα
προχωρά σε διαχωρισμό των εξουσιών και έπειτα τις παραδίδει στους
κυβερνήτες. Οι φύλακες είναι τα
βοηθητικά στελέχη των κυβερνητών αναλαμβάνοντας την προστασία της πολιτείας ενώ
η παραγωγική τάξη είναι υπεύθυνοι για την παραγωγή των αναγκαίων υλικών αγαθών
τόσο για τη συντήρησή τους όσο και για την συντήρηση ολόκληρης της πολιτείας.[3]
Στην Πλατωνική Πολιτεία κάθε τάξη καθορίζεται
από μια αρετή. Αυτό σημαίνει ότι και οι
τρεις τάξεις λειτουργούν ιδανικά με αποτέλεσμα στην πολιτεία να επικρατεί
δικαιοσύνη. Η ιδεατή δικαιοσύνη που
προσπαθεί να προσεγγίσει ο Πλάτων είναι ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων εντός
της πολιτείας προκειμένου να διασφαλιστεί η ευημερία (αρετή) και η επίτευξη των
σκοπών της.[4] Με άλλα λόγια, η δικαιοσύνη, είναι εκείνη η
αρετή που επιτυγχάνουν οι πολίτες εφόσον ο καθένας τους «πράττει δικαίως τα αυτού», σύμφωνα με τις ψυχικές και φυσικές του
ικανότητες και δίχως να εμπλέκεται στις ειδικότητες των συμπολιτών του. Στο σημείο αυτό, να σημειώσουμε ότι ένα
σημαντικό κομμάτι του έργου των Κυβερνητών είναι η επίβλεψη του έργου των
υπόλοιπων τάξεων. Η γενική αρετή του
κράτους, που αντανακλάται στην δικαιοσύνη, απορρέει από την αρετή των
κυβερνητών αυτού. Η σωστή καθοδήγηση από
σοφούς κυβερνήτες είναι το κλειδί για τη δημιουργία μιας ενάρετης πολιτείας.[5]
Αριστοτέλης
Ο Αριστοτέλης, εξέχουσα φυσιογνωμία στην αρχαία
Ελλάδα, απογειώνει την φιλοσοφική-επιστημονική έρευνα και θέτει τις βάσεις των
επιστημών εξάγοντας επιστημονικά συμπεράσματα με τη χρήση των λογικών
αποδείξεων. Στα Πολιτικά, θέτει ως στόχο
να μας δώσει μια επαρκή εξήγηση για την φύση του «κράτους», το οποίο αποτελεί
το άθροισμα των πολιτών που έχουν εξουσία στη διαχείριση των δημόσιων
θεμάτων. Για τον Αριστοτέλη, ο άνθρωπος
ξεχωρίζει μέσα από τις πράξεις του, καθώς αυτές είναι αποτελέσματα των δικών
του επιλογών και συνεχίζοντας υπογραμμίζει ότι ο άνθρωπος από τη φύση του ρέπει
προς το να πράττει φρόνιμα, δηλαδή το σωστό και το δίκαιο. Οι πράξεις είναι εκείνες που φανερώνουν την
ηθική και η πόλη αποτελεί προϋπόθεση της δημιουργίας ηθικών ανθρώπων.[6]
Η γνώση της πράξης (ή πρακτικής) είναι το μέσο συμπεριφοράς του
ανθρώπου προς τους άλλους. Ο Αριστοτέλης
διακρίνει ως ανώτατη πρακτική γνώση την πολιτική, ενώ το ήθος ενός ανθρώπου
αποτελεί ένα μέρος αυτής της γνώσης. Η
πολιτική επιστήμη υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράττει και τι να
αποφεύγει και είναι αυτή που αφορά το ανθρώπινο αγαθό.[7]
Η ανθρώπινη πράξη (πράττειν) πηγάζει από εσωτερική διαβούλευση και
έλλογη απόφαση και έχει ως στόχο μια ευτυχισμένη ζωή. Με άλλα λόγια, η σωστή πράξη, (εδώ η εφαρμογή
του δικαίου και του νόμου), συμβάλλει στην ευδαιμονία. Ως ευδαιμονία νοείται το σύνολο των πράξεων
που πράττει ο άνθρωπος καθώς πιστεύει ότι αυτό είναι το δίκαιο και το σωστό.[8]
Ο Αριστοτέλης διαφοροποιείται από τον Πλάτωνα,
τόσο στην πολιτική όσο και στην ηθική θεωρία.
Προτείνει ένα πολιτικό σύστημα συνδυάζοντας βασικές αρχές της
δημοκρατίας με την αριστοκρατική εξουσία, καθώς και ένα σύστημα αρετών με κύριο
γνώρισμα την αποφυγή ακραίων καταστάσεων.
Βάσει των παραπάνω, η στάση του Αριστοτέλη χαρακτηρίζεται από ρεαλισμό
και μετριοπάθεια. Το κράτος έχει τις ρίζες του στην ανθρώπινη φύση και θεμέλιος
λίθος ενός κράτους είναι ο πολίτης. Ο
πολίτης είναι το άτομο που κατέχει το δικαίωμα προκειμένου να μπορεί να
αναλαμβάνει κρατικά αξιώματα. Επιπλέον,
διαθέτει το δικαίωμα του εκλέγειν αλλά και του εκλέγεσθαι και παράλληλα
συμμετέχει στη διαδικασία απόδοσης δικαιοσύνης. [9]
Ωστόσο, σύμφωνα με την αντίληψη του Αριστοτέλη, αποκλείονται από τη
διακυβέρνηση του κράτους οι χειρωνάκτες (γεωργοί, τεχνικοί και δούλοι), αφού η
πολιτική αρετή απαιτεί ελεύθερο χρόνο για στοχασμό.[10] Κατά τον Αριστοτέλη, ο άνθρωπος ορίζεται ως «ζώο πολιτικό» και δεν υπάρχει δικαίωση του ανθρώπου που δεν
συμμετέχει ενεργά στην κοινωνική και πολιτική ζωή. Η απομόνωση είναι πηγή σφαλμάτων και δεινών.[11]
Ο Αριστοτέλης υιοθετεί έναν διαχωρισμό
πολιτευμάτων σε ορθά, (βασιλεία, αριστοκρατία, πολιτεία) δηλαδή εκείνα τα οποία
αποβλέπουν στην εξυπηρέτηση του κοινού καλού, και σε παρεκβατικά (τυραννία,
ολιγαρχία, δημοκρατία) τα οποία εξυπηρετούν αποκλειστικά τα συμφέροντα των
αρχόντων. Στα μεν ορθά ο ένας, οι λίγοι
ή οι πολλοί άρχουν προς ένα και μόνο σκοπό: την επίτευξη του κοινού καλού, ενώ
στα δε παρεκβατικά ο ένας, οι λίγοι ή οι πολλοί άρχουν με στόχο το ιδιωτικό
τους συμφέρον.[12]
Επομένως, η βασική διάκριση των πολιτευμάτων προκύπτει από τα κίνητρα
του κάθε πολιτεύματος ενώ κύριο κριτήριο διάκρισης αποτελεί ο σεβασμός ή η
έλλειψη αυτού προς τον νόμο.[13] Ο Αριστοτέλης τείνει να υποστηρίξει ως
καλύτερο το πολίτευμα της πολιτείας
καθώς είναι το μόνο ικανό να οδηγήσει το κράτος σε ευδαιμονία. Το πολίτευμα αυτό είναι στην ουσία μία μίξη
ολιγαρχίας και δημοκρατίας, όπου την εξουσία αναλαμβάνει η μεσαία τάξη, η οποία
έχει και την αριθμητική ισχύ.[14]
|~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~|
Συμπεράσματα
Εν κατακλείδι, στα έργα των δύο αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, ιδιαίτερα
σημαντικό ρόλο κατέχει η έννοια της ηθικής.
Στην ιδεαλιστική πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνα, η δικαιοσύνη και η
αρμονία του κράτους επιτυγχάνεται εφόσον κάθε κοινωνική τάξη αναλαμβάνει
αξιώματα που ταιριάζουν καλύτερα στις ικανότητές της. Συμπερασματικά, ο Πλάτων καταλήγει ότι το
ίδιο ισχύει και για την συγκρότηση της δικαιοσύνης εντός της ανθρώπινης ψυχής.[15] Στην πολιτική φιλοσοφία του Αριστοτέλη από
την άλλη, ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο κατέχει η ευδαιμονία του πολίτη. Ο ίδιος υποστήριζε ότι οι φυσικές δυνατότητες
υπεροχής των ανθρώπων μπορούν να πραγματωθούν μόνο μέσα σε ένα πολιτικά
οργανωμένο κράτος.[16]
Ο Πλάτωνας προκειμένου
να σκιαγραφήσει το ιδανικό πολίτευμα εισάγει τη θεωρία της γνώσης
υποστηρίζοντας ότι θα πρέπει να κυβερνούν μόνοι οι λίγοι, οι οποίοι κατέχουν
την αληθινή γνώση.[17] Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι το ιδανικό πολίτευμα
για τον ίδιον έχει να κάνει με την πνευματική αριστοκρατία και όχι με τον
πλούτο ή την καταγωγή. Άρα, ο
διανοητικός και ηθικός τρόπος ζωής των κυβερνόντων μεταλαμπαδεύεται στους
πολίτες και έτσι επιτυγχάνεται η αρμονία και η δικαιοσύνη εντός του κράτους.
Ο
Αριστοτέλης, υιοθετώντας μια πιο ρεαλιστική άποψη σε σχέση με τον Πλάτωνα,
υποστηρίζει ότι η ανθρώπινη φύση στην πραγματικότητα είναι πλήρως ασυμβίβαστη
με την ιδανική άρχουσα τάξη της πλατωνικής πολιτείας.[18] Προσεγγίζει και αναλύει τα χαρακτηριστικά των
υπαρχόντων πολιτευμάτων, τα οποία διαχωρίζει σε ορθά και παθολογικά, βάσει του
σεβασμού ή την έλλειψη αυτού προς τον νόμο και στο κοινό συμφέρον. Ο ίδιος καθώς διέπεται από μετριοπάθεια και
ρεαλισμό, προτείνει ως καλύτερο πολίτευμα αυτό της πολιτείας, όπου η
διακυβέρνηση του κράτους βρίσκεται στα χέρια της μεσαίας τάξης.[19]
Επίλογος
Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, ότι η πολιτική θεωρία των δύο φιλοσόφων
σχετίζεται άμεσα με την ηθική φιλοσοφία εμπεριέχοντας έννοιες όπως η
ευδαιμονία, η δικαιοσύνη και η αρετή. Αυτό
ίσως είναι και το σημείο αναφοράς, στο οποίο παρατηρείται η μεγάλη διαφοροποίηση
με την σύγχρονη εποχή. Το αρεταϊκό
πρότυπο, για το οποίο γίνεται τεράστια ανάλυση από τους αρχαίους Έλληνες
φιλοσόφους, έχει εξαλειφθεί πλήρως, ενώ ηθική και πολιτική δεν μπορούν παρά να
χαρακτηριστούν ως έννοιες παράλληλες.
Σαφέστατα, ο
Αριστοτέλης και ο Πλάτωνας δεν διανοούνταν σε καμία περίπτωση μια μορφή
αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας όπως αυτή που ισχύει σήμερα. Από την άλλη, ίσως η σύγχρονη δημοκρατία να
μπορούσε να στηριχτεί πάνω σε ορισμένα σημεία της πολιτικής φιλοσοφίας,
αριστοτελικής και πλατωνικής, προκειμένου να προσανατολιστεί προς αυτά. Για παράδειγμα, στην ανάγκη απεξάρτησης της
πολιτικής δύναμης από την επιρροή του χρήματος ή στην επιτακτική ανάγκη να
δοθεί πρώτιστος ρόλος στην παιδεία, αφού χωρίς αυτή το κράτος είναι
καταδικασμένο σε φθορά και παρακμή.-
1. Αυγελής, Ν., «Εισαγωγή στη
Φιλοσοφία», Η εκδ. επαυξημένη, Θεσσαλονίκη: Κ. & Μ.
Σταμούλης, 2020.
2. Δήμας, Π., «[Πλάτωνας:] Γνωσιολογία, Οντολογία και Πολιτική», στο:
Βιρβιδάκης, Σ. & Ιεροδιακόνου, Κ. (επιμ.), «Ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη: από την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα», τ. Α΄: Η ελληνική φιλοσοφία από την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα.
Πάτρα: ΕΑΠ, 2002.
3. Κόντος, Π., «Η φιλοσοφία του Αριστοτέλη: Ηθική και Πολιτική Φιλοσοφία»,
στο: Βιρβιδάκης, Σ. & Ιεροδιακόνου, Κ. (επιμ.), «Ελληνική φιλοσοφία
και επιστήμη: από την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα», τ. Α΄: Η
ελληνική φιλοσοφία από την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα. Πάτρα: ΕΑΠ, 2002.
4. Quinton, A., «Πολιτική Φιλοσοφία», στο A.Kenny (επιμ.) «Ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας», Νεφέλη, Αθήνα 2005.
5. Ross W.D., «Αριστοτέλης», μτφ. Μαριλίζα Μήτσου-Παππά, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1993.
6. Coleman J., «Ιστορία της πολιτικής σκέψης – Από την
αρχαία Ελλάδα μέχρι τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους», μτφ. Γ. Χρηστίδης, επιμ. Π. Βαλλιάνος, εκδ. Κριτική, Αθήνα 2005.
7. Θεοδώρου, Π., «Εισαγωγή στη
Φιλοσοφία των Αξιών», Αθήνα:
ΣΕΑΒ, 2015.
8. Κάλφας, Β., «Η φιλοσοφία του
Αριστοτέλη», Αθήνα: ΣΕΑΒ, 2015.
[1] Δήμας, Π., «[Πλάτωνας:] Γνωσιολογία, Οντολογία και Πολιτική», στο:
Βιρβιδάκης, Σ. & Ιεροδιακόνου, Κ. (επιμ.), Ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη:
από την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα, τ. Α΄: Η ελληνική φιλοσοφία από την
αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα. Πάτρα: ΕΑΠ, 2002, σ.152.
[2] Δήμας, Π., ο.π., σ. 153.
[3] Δήμας, Π., ο.π., σ. 153-154.
[4] Θεοδώρου, Π., Εισαγωγή στη Φιλοσοφία των Αξιών, 2015, σ.22.
[5] Δήμας, Π., ο.π., σ. 154-155.
[6] Κόντος, Π., Η φιλοσοφία του Αριστοτέλη: Ηθική και Πολιτική Φιλοσοφία,
στο: Βιρβιδάκης, Σ. & Ιεροδιακόνου, Κ. (επιμ.), Ελληνική φιλοσοφία και
επιστήμη: από την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα, τ. Α΄: Η ελληνική φιλοσοφία από
την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα. Πάτρα: ΕΑΠ, 2002, σ. 206-209.
[7] Θεοδώρου, Π., ο.π. 54.
[8] Κάλφας, Β., Η φιλοσοφία του Αριστοτέλη, 2015, σ. 76.
[9] Κάλφας, Β., ο.π, σ. 77.
[10] Quinton, A., «Πολιτική Φιλοσοφία», στο A.Kenny
(επιμ.) Ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας, Νεφέλη, Αθήνα, 2005, σ. 390.
[11] Κάλφας, Β., ο.π, σ. 77.
[12] Coleman J., Ιστορία της πολιτικής
σκέψης – Από την αρχαία Ελλάδα μέχρι τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους, μτφ.
Γ. Χρηστίδης, επιμ. Π. Βαλλιάνος, εκδ. Κριτική, Αθήνα 2005, σ. 415-416.
[13] Ross W.D., Αριστοτέλης, μτφ. Μαριλίζα Μήτσου-Παππά, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα,
1993, σ. 356.
[14] Ross W.D., ο.π., σ. 369-370.
[15] Quinton, A., ο.π., σ. 387.
[16] Quinton, A., ο.π., σ. 389.
[17] Quinton, A., ο.π., σ. 386.
[18] Quinton, A., ο.π., σ. 390.
[19] Ross W.D., ο.π., σ. 356-357.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου