Δ' Γραπτή Εργασία: Υπαρξιακές αναζητήσεις και συνειδησιακοί αντικατοπτρισμοί στη μοντερνιστική γραφή | ΕΠΟ 21

         Από τα μέσα του 19^ου αιώνα, εποχή της αστικοποίησης και του επιστημονισμού, ο καλλιτεχνικός κόσμος είχε ήδη στρέψει το βλέμμα προς ένα νέο αισθητικό ιδεώδες που εξεφράσθη με τη μορφή του ρεαλισμού, ως αντίδραση στην υπερβολή του ρομαντισμού της εποχής, καταγράφοντας την πραγματικότητα, χωρίς ίχνος εξωραϊσμού ή εξιδανίκευσης, εστιάζοντας το ενδιαφέρον στην καθημερινότητα και σκιαγραφώντας την σχέση ατόμου-κοινωνίας.

Φτάνοντας στα τέλη του αιώνα, και καθώς κυριαρχεί πλέον ένα αίσθημα κορεσμού για το μαζικό και κοινότοπο, δημιουργείται η ανάγκη για ένα νέο και διαμέτρου αντίθετο αίτημα, αυτό της επιδίωξης της ομορφιάς στην ζωή και την τέχνη.  Η ανάγκη αυτή δημιουργείται, κυρίως, ως αντίδραση στην αντικειμενική πραγματικότητα και τον προσποιητό πουριτανισμό της αστικής κοινωνίας.

Τα καλλιτεχνικά ρεύματα που εμφανίζονται στα τέλη του 19^ου αιώνα είναι ο αισθητισμός, ο συμβολισμός και η παρακμή.  Τα τρία αυτά ρεύματα, χαρακτηρίζονται από σύμπνοια απόψεων, διαθέτουν ρευστά όρια ενώ η επίδραση που ασκούν στους συγγραφείς της περιόδου είναι σχεδόν ταυτόχρονη.[1]

 

Συμβολισμός | Αισθητισμός | Παρακμή

Το καλλιτεχνικό ρεύμα του συμβολισμού, Γαλλικής προελεύσεως, δημιουργείται ως αντίδραση στον ρεαλισμό και νατουραλισμό, ρεύματα που προηγούνται χρονικά και επιχείρησαν να συλλάβουν την πραγματικότητα με απόλυτα πιστό τρόπο.  Ο συμβολισμός πρεσβεύει ότι ο σκοπός της τέχνης είναι να εκφράσει την απόλυτη αλήθεια προσεγγίζοντάς την με έμμεσο τρόπο.  Η πραγματικότητα της καθημερινότητας που βιώνουμε είναι απατηλή σε σχέση με το αληθινό αόρατο απόλυτο, που μόνο μέσω της τέχνης και ιδιαίτερα της ποίησης μπορούμε να συλλάβουμε.  Ο συμβολισμός αντιπαραβάλει την πνευματικότητα, τη φαντασία και το όνειρο ως αναπόσπαστο μέρος της καλλιτεχνικής δημιουργίας.  Οι συμβολιστές γράφουν χρησιμοποιώντας εικόνες και αντικείμενα με συμβολική έννοια, προκρίνοντας την φαντασία και την πνευματικότητα ενώ επιδιώκουν την ασάφεια και τη μεταφορά.[2]

Μέσα στον συμβολισμό, αναπτύσσεται η παρακμή με κύριο εκπρόσωπο τον Ρεμπώ.  Κατά τον ίδιο, ο ποιητής διαθέτει ανώτερες, έμφυτες ικανότητες από έναν συμβατικό άνθρωπο.  Κάνοντας χρήση αυτών των ενορατικών δυνατοτήτων και με τη βοήθεια της γλώσσας καταφέρνει να συνδυάζει με ιδιαίτερο τρόπο τις λέξεις και να δημιουργεί πρωτότυπες εικόνες της φαντασίας του και έτσι καταφέρνει να ξεφεύγει από την πεζή καθημερινότητα.[3]

Την ίδια χρονική περίοδο με τον συμβολισμό εμφανίζεται στη Βρετανία το ρεύμα του αισθητισμού, το οποίο έχοντας ρομαντικές ρίζες αντιδρά στον ρεαλισμό.  Ανήκοντας στην βικτωριανή αντίδραση, ο αισθητισμός πρεσβεύει ότι η τέχνη καλείται να εκφράσει τον ίδιο της τον εαυτό.  Παρακάμπτοντας ζητήματα ηθικής και αλήθειας, ο καλλιτέχνης αφοσιώνεται στην τέχνη καθαυτή, υπηρετώντας το αισθητικό δόγμα του Γκωτιέ «η τέχνη για την τέχνη».[4]

***

Στην ποίηση του Γάλλου Σαρλ Μπωτλαίρ διακρίνεται η αναζήτηση του ωραίου.  Η ποιητική συλλογή του με τίτλο «Τα άνθη του κακού» δημιουργεί σκάνδαλο καθώς ερμηνεύει τη μοντέρνα συνείδηση.  Η ποίηση είναι αστική καθώς αναφέρεται στην ζωή των προσώπων της μεγαλούπολης, αλλά το κύριο θέμα ανάλυσης είναι η ψυχική κατάσταση του ποιητή.  Ο δυισμός είναι το κύριο χαρακτηριστικό του έργου και αποτυπώνεται ξεκάθαρα στον τίτλο.  Η διττή στάση είναι κυρίαρχη σε ότι αφορά την ομορφιά και την ασχήμια, το καλό και το κακό.  Την ανακαλύπτει τόσο στο ωραίο, στο ηθικό και στο καλό όσο και στο ανήθικο, το τεχνητό, το σατανικό του αστικού κόσμου.  Με το έργο του ο Μπωντλαίρ καταφέρνει να διαμορφώσει μια νέα έκφραση αφομοιώνοντας την ουσία του αισθητισμού, καθορίζοντας την λογοτεχνική ευαισθησία του συμβολισμού και της παρακμής και προετοιμάζοντας την εκδήλωση του νεωτερισμού.[5]

Νεωτερική Ποίηση | Μοντερνισμός

Από τα τέλη του 19^ου αιώνα και μέχρι τις αρχές του 20^ου, είναι κυρίαρχο το αίσθημα της ρήξης με το παλαιό.  Το ποικίλο και πολυμέτωπο ρεύμα του μοντερνισμού εκφράζει την αισθητική της νεωτερικότητας, υιοθετώντας τη λατρεία για το νέο στοιχείο και προβάλλοντας το αίτημα για πρωτοτυπία και ριζική ανανέωση στην τέχνη.  Ο μοντερνισμός διαχωρίζεται σε διάφορες εκφάνσεις που εκπροσωπούνται είτε από μεμονωμένους συγγραφείς, είτε από συγγραφικές ομάδες, οι οποίες αποκαλούνται πρωτοπορίες.[6]

Ο κορυφαίος μοντερνιστής ποιητής Τ.Σ. Έλιοτ υποστηρίζει ότι μια ατομική, νεωτερική δημιουργία εφόσον συνδυαστεί με την λογοτεχνική παράδοση θα καταφέρει να την αναδιαμορφώσει.  Αυτή είναι η λεγόμενη διακειμενικότητα.  Από την άλλη η θέση της πεζογράφου Β. Γούλφ είναι «νέες μορφές για τις νέες αισθήσεις», θέλοντας να υποστηρίξει ότι η τέχνη οφείλει να διατυπώσει το παρόν και να αφήσει πίσω τις παραδοσιακές τεχνικές συγγραφής.[7]

Με τον καλλιτεχνικό όρο πρωτοπορία αναφερόμαστε σε αντισυμβατικά, ριζοσπαστικά και περιθωριοποιημένα κινήματα, τα οποία εξαπλώνονται μέσω πρωτόγνωρων ακτιβιστικών δράσεων για την ευρωπαϊκή τέχνη και λογοτεχνία (συγγραφή μανιφέστων, ίδρυση περιοδικών, παρεμβάσεις στην πολιτική και πολιτιστική ζωή κ.α.).  Οι πρωτοπορίες τάσσονται εναντίον της παράδοσης και η ριζοσπαστικότητά τους έγκειται στο γεγονός ότι διακυβεύεται το τι είναι τέχνη καθώς αμφισβητείται με ιδιαίτερη ένταση ολόκληρο το καλλιτεχνικό εγχείρημα.[8]

Φουτουρισμός |Ντανταϊσμός | Υπερρεαλισμός

Ένα άλλο κίνημα που εξαπλώθηκε και επηρέασε πολλές μορφές τέχνης αλλά και τη λογοτεχνία ήταν ο φουτουρισμός (ελλ. Μελλοντισμός).  Οι φουτουριστές ενδιαφέρονται αποκλειστικά για το μέλλον και γοητεύονται από κάθε έκφανση νεωτερικότητας.  Εξυμνούν την τεχνολογία, την ταχύτητα, τον ηλεκτρισμό και το εργοστάσιο – στοιχεία μοντερνισμού της εποχής ενώ περιφρονούν οτιδήποτε παραδοσιακό, καλλιτεχνικής ή ιστορικής φύσης π.χ. τα μουσεία, τα μνημεία και το ονομάζουν με μια λέξη «παρελθοντισμό».[9]

Στη συνέχεια ο ντανταϊσμός, καλλιτεχνικό κίνημα αισθητικής αναρχίας, αναπτύσσεται μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και χαρακτηρίζεται από επιτηδευμένο παραλογισμό και κυρίως απόρριψη των βασικών ιδανικών της τέχνης.  Εκτός των άλλων, οι θέσεις του ντανταϊσμού είχαν να κάνουν με την διαμαρτυρία ενάντια στην βαρβαρότητα του πολέμου.  Πολλοί συνοδοιπόροι του ιδρυτή του κινήματος Τριστάν Τζαρά, αργότερα εντάσσονται στο κίνημα του υπερρεαλισμού που ακολουθεί.

Τέλος, ο υπερρεαλισμός ή σουρεαλισμός, ήταν το κίνημα που άνθισε την περίοδο του μεσοπολέμου.  Κοινό σημείο του με τον ντανταϊσμό ήταν η φρίκη του πολέμου και κατ’ επέκταση η απέχθεια για την κοινωνία που δεν κατάφερε να τον αποτρέψει.  Επαναστατικό κίνημα από τη φύση του, επιδιώκει ριζοσπαστικές αλλαγές στο χώρο της τέχνης και της σκέψης.  Η αναθεώρηση των αξιών της ανθρώπινης ζωής ήταν η πρόταση των μελών του υπερρεαλισμού, διερευνώντας το ασυνείδητο και την απελευθέρωση της φαντασίας μέσω του «αυτοματισμού».[10]

~~~

 

ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΕΙΜΕΝΩΝ

Luigi Pirandello, Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα

Στο απόσπασμα του Πιραντέλλο βλέπουμε την ενσάρκωση του «θέατρο εν θεάτρω».  Η σκηνή του θεάτρου παραπαίει συνεχώς μεταξύ πραγματικότητας και ψευδαίσθησης. Οι ηθοποιοί αναζητούν τον συγγραφέα τους που υποτίθεται τους άφησε στη μέση της παράστασης ενώ συνεχίζουν να παίζουν τους ρόλους τους ή μήπως να ζουν τη ζωή τους; (Πατέρας: Να σας κάνω μονάχα να δείτε πως αν εμείς δεν έχομε άλλη πραγματικότητα έξω από την ψευδαίσθηση, καλό θάταν και σεις να μην πιστεύετε πολύ στην πραγματικότητά σας … γιατί είναι μοιραίο…να ‘ναι κι αυτή αύριο μια ψευδαίσθηση)[11].  Μπορούμε να πούμε ακόμα πως μοιάζει με ένα παιχνίδι εξουσίας, καθώς το «εγώ» του ενός προσπαθεί να ακυρώσει το «εγώ» του άλλου (Θιασάρχης: Τι θα πει ποιος είμαι;… Είμαι εγώ! – Πατέρας: Κι αν σας έλεγα πως αυτό δεν είναι αλήθεια, και πως είστε εγώ;).[12]  Ο κάθε χαρακτήρας προτείνει την δική του αλήθεια και υποστηρίζει ότι αυτό είναι το αληθινό και το πραγματικό.  Σε όλο το απόσπασμα κυριαρχεί διάχυτη αμφιβολία.  Αμφιβολία για το ποιος είναι ο συγγραφέας, ποιοι στ’ αλήθεια είναι ηθοποιοί, εάν μπορούν να είναι κάποιοι ή να έχουν μόνο θεατρική υπόσταση (…ένα θεατρικό πρόσωπο μπορεί πάντα να ρωτήσει έναν άνθρωπο ποιος είναι.  Γιατί το θεατρικό πρόσωπο έχει μια συγκεκριμένη δική του ζωή – είναι πάντα «κάποιος». Ενώ ένας άνθρωπος … μπορεί να είναι «κανείς»).[13]  Ο συγγραφέας τέλος, θέτει τα υπαρξιακά του ερωτήματα περί ζωής και τέχνης.  Άραγε η τέχνη μιμείται τη ζωή ή η ζωή την τέχνη;

 

André Gide, Οι κιβδηλοποιοί και το Ημερολόγιο των Κιβδηλοποιών

Ο Εδουάρδος παρουσιάζεται να γράφει ένα μυθιστόρημα με τίτλο «Οι Κιβδηλοποιοί», κύριος χαρακτήρας του οποίου είναι ένας μυθιστοριογράφος που προσπαθεί να αποστασιοποιηθεί από την πραγματικότητα.  Είναι ξεκάθαρο ότι πρόκειται για ένα αυτοαναφορικό έργο, ένα «Μυθιστόρημα μέσα στο μυθιστόρημα».  Εδώ παρατηρείται και το σημείο σύγκλισης με το απόσπασμα του Πιραντέλλο που αναλύσαμε πιο πάνω.  Το έργο γίνεται θέμα του ίδιου του έργου.

Ο συγγραφέας, ο Εδουάρδος που φέρεται ως alter ego του Ζίντ, σχολιάζει τον εαυτό του και την λογοτεχνία.  Αναρωτιέται αν ο τίτλος είναι σωστός για μυθιστόρημα και μήπως δεν έπρεπε να τον ανακοινώσει ακόμα (Δεν είμαι βέβαιος αν «οι κιβδηλοποιοί» είναι καλός τίτλος… παράλογη αλήθεια αυτή η συνήθεια ν’αναγγέλεις τα έργα που «ετοιμάζονται», για να δελεάζης τους αναγνώστες)[14].  Ως κύριο θέμα του μυθιστορήματος είναι η διαφορά ανάμεσα στο δίπολο αλήθεια-ψέμα ή αλλιώς το «κίβδηλο-αυθεντικό» αναφορικά με τα συναισθήματα και τις σχέσεις των χαρακτήρων. Τέλος, η γυναίκα παρουσιάζεται προδομένη και χωρίς προσδοκίες ενώ ο γάμος ως μια βασανιστική σχέση χωρίς ίχνος αξιοπρέπειας (δεν το φοβούμαι για τη Λώρα, αν παντρευτεί τον Φελίξ Ντουβιέ, όπως τη συμβουλεύουν η λογική, η οικογένειά της κι ο ίδιος εγώ)[15].

ÿÿÿ

 

Στη λογοτεχνία του μοντερνισμού συναντάμε πολύ συχνά ως βασικό ζήτημα την αστάθεια της ταυτότητας του ανθρώπινου υποκειμένου.  Το άτομο της σύγχρονης κοινωνίας, συνήθως βρίσκεται σε κατάσταση υπαρξιακής σύγκρουσης, με μια εν εξελίξει αέναη πάλη μεταξύ υποσυνείδητου και ασυνείδητου.-

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

1.     Α. Βλαβιανού, Γ. Γκότση, Κ. Καρακάση, Δ. Καργιώτης, Θ. Κατσικάρος, Ι. Πιπινιά, Δ. Προβατά, Α. Σπυροπούλου, Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας από τις αρχές του 18ου έως τον 20ό αιώνα, τ. Β΄, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2008.

 

2.     André Gide, Οι κιβδηλοποιοί και το Ημερολόγιο των Κιβδηλοποιών (μυθιστόρημα) μτφρ. Άρης Δικταίος, Δωδώνη, Αθήνα 1977: κεφ. 8 "Ο Εδουάρδος γυρίζει στο Παρίσι. Το γράμμα της Λώρας", κεφ. 11 "Ζορζ Μολινιέ" (αποσπάσματα), στο Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας. Ανθολόγιο Λογοτεχνικών Κειμένων, φιλολογική επιμ. Αντιγόνη Βλαβιανού, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2008.

 

3.     Luigi Pirandello, Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα, μτφρ. Αλέξης Σολωμός, περιοδικό Θέατρο, Αθήνα 1960: Πράξη Γ΄ (απόσπασμα), στο Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας. Ανθολόγιο Λογοτεχνικών Κειμένων, φιλολογική επιμ. Αντιγόνη Βλαβιανού, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2008.

---

[1] Α. Βλαβιανού, Γ. Γκότση, Κ. Καρακάση, Δ. Καργιώτης, Θ. Κατσικάρος, Ι. Πιπινιά, Δ. Προβατά, Α. Σπυροπούλου, Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, τ. Β΄, ΕΑΠ, Πάτρα 2008, σ.199

[2] Ο.π., σ. 212

[3] Ο.π., σ. 209

[4] Ο.π., σ. 205-206

[5] Ο.π., σ. 200-201

[6] Ο.π., σ. 240

[7] Ο.π., σ. 241

[8] Ο.π., σ. 275-276

[9] Ο.π., σ. 277-278

[10] Ο.π., σ. 280-283

[11] L. Pirandello, Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα, μτφρ. Αλέξης Σολωμός, περιοδικό Θέατρο, Αθήνα 1960: Πράξη Γ΄ (απόσπασμα), στο Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας. Ανθολόγιο Λογοτεχνικών Κειμένων, φιλολογική επιμ. Αντιγόνη Βλαβιανού, ΕΑΠ, Πάτρα 2008, σ.366

[12] Ο.π., σ.365

[13] Ο.π., σ.365

[14] A. Gide, Οι κιβδηλοποιοί και το Ημερολόγιο των Κιβδηλοποιών (μυθιστόρημα) μτφρ. Άρης Δικταίος, Δωδώνη, Αθήνα 1977: κεφ. 8 "Ο Εδουάρδος γυρίζει στο Παρίσι. Το γράμμα της Λώρας", κεφ. 11 "Ζορζ Μολινιέ" (αποσπάσματα), στο Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας. Ανθολόγιο Λογοτεχνικών Κειμένων, φιλολογική επιμ. Αντιγόνη Βλαβιανού, ΕΑΠ, Πάτρα 2008, σ. 379

[15] Ο.π., σ. 378